Danh họa Tô Ngọc Vân

Tô Ngọc Vân - Người đặt nền móng hội họa Việt Nam

(ĐTTCO) - Danh họa Tô Ngọc Vân (1906-1954) là một trong “tứ kiệt” của hội họa hàng đầu của mỹ thuật hiện đại Việt Nam: nhất Trí (Nguyễn Gia Trí), nhì Vân (Tô Ngọc Vân), tam Lân (Nguyễn Tường Lân), tứ Cẩn (Trần Văn Cẩn).

Ông vừa là người mở đường, vừa là người đặt nền móng đầu tiên và góp nhiều công xây dựng tiền đồ vẻ vang của hội họa hiện đại Việt Nam thế kỷ 20.

Bậc thầy nghệ thuật tranh sơn dầu

Tốt nghiệp khóa II Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, lĩnh hội đầy đủ kiến thức hội họa châu Âu do các thầy Pháp truyền dạy, nhưng Tô Ngọc Vân đã sớm có ý thức tiếp thu tinh hoa khoa học sơn dầu châu Âu, vẽ theo quan niệm tạo hình truyền thống phương Đông và có nhiều ảnh hưởng đến phong cách sơn dầu của các thế hệ họa sỹ hậu sinh. Về kỹ thuật vẽ sơn dầu, Tô Ngọc Vân đã đạt đến trình độ bậc thầy.

Tô Ngọc Vân là người thầy thân thiết của tôi. Mỗi lần nhớ đến anh là nhớ dáng người nhỏ nhắn, nhanh nhẹn, tay cầm ba-toong, đầu đội mũ vải tự vẽ kiểu, và đặc biệt nhớ nụ cười tươi rói, thoải mái luôn đọng trên môi với đôi mắt chứa chan tình cảm. 25 sinh viên khóa mỹ thuật kháng chiến (năm 1946) chúng tôi luôn quấn quýt bên anh, vì anh rất dễ gần. Thầy luôn dạy chúng tôi rằng nhân dân nuôi chúng ta cơm ăn áo mặc chúng ta phải trả lại nhân dân bằng hội họa, bằng tác phẩm của mình.

Ngay từ khi còn là sinh viên, ông đã có 3 tác phẩm sơn dầu được trưng bày tại Triển lãm Mỹ thuật đầu tiên ở Sài Gòn tháng 12-1930 và được nhiều người hâm mộ về phong cách diễn tả, như “Ánh mặt trời”, “Bụi chuối ngoài nắng” và “Trời dịu”. Nhiều tác phẩm sơn dầu của ông đến nay vẫn được đánh giá là những kiệt tác của nền mỹ thuật Việt Nam.

Khi cảm thụ tranh của ông, người ta dễ dàng nhận ra âm hưởng của Gauguin (Pháp) trong bức “Lễ vật”, cũng như phảng phất ảnh hưởng của bích họa Ajanta (Ấn Độ) trên bức lụa “Quà cưới”, hay của hội họa Nhật Bản ở bức lụa “Hai em bé mục đồng”... Qua những thể nghiệm đầu tay, những tác phẩm của ông đã sớm lộ ra tính cách của một họa sĩ duy sắc: ưa thích thể chất đẹp, say sưa với ánh sáng, với những phản quang phong phú của màu sắc nồng nàn... Những nét riêng được trau dồi đã trở thành định hình cơ bản trong phong cách Tô Ngọc Vân những năm sau này.

Năm 1931 và 1932, ông gửi tranh tham gia Triển lãm Mỹ thuật tại Paris, Pháp và được tặng Huy chương Vàng với bức tranh sơn dầu “Bức thư”. Cũng năm 1932, ông được cấp Bằng danh dự Phòng triển lãm họa sĩ Pháp và được bầu là hội viên Hội họa sĩ Pháp. Từ năm 1935 đến 1939, ông được cử đi dạy họa ở trường Sisowath ở Phnom Penh, Campuchia.

Tại đây, ông đã sáng tác nhiều bức tranh với những đặc trưng của con người, phong cảnh của đất nước Chùa Tháp. Đặc biệt, đầu năm 1946 ông được giới thiệu vào Bắc Bộ phủ vẽ tranh và nặn tượng Bác Hồ. Ông đã sáng tác bức tranh sơn dầu “Hồ Chủ tịch làm việc tại Bắc Bộ phủ”, bức tranh chân dung sơn dầu đẹp nhất của ông sáng tác về Bác. Tháng 4-1954, vào lúc chiến trường Điện Biên Phủ ác liệt nhất, Tô Ngọc Vân đã lên đường ra mặt trận. Ông đã trực tiếp tham gia và ghi lại không khí ác liệt của chiến trường cũng như sinh hoạt thường nhật của bộ đội ta ở Điện Biên qua các tác phẩm sơn dầu như: “Giáo viên dân tộc Thái,” “Cho ngựa ăn,” “Qua đèo,” “Qua suối,” “Trú quân”…

Ở Tô Ngọc Vân, hội họa Tây Âu tuy đã đi vào lý trí nhưng lại thông qua tâm hồn dân tộc, chính điều này đã làm cho tranh sơn dầu của ông có màu sắc riêng, đạt đến độ ổn định. Đương thời, họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ đã viết:

"Đi xa hơn cả vẫn là Tô Ngọc Vân, ông đạt tới trình độ sơn dầu mà ít nghệ sĩ Việt Nam nào sánh kịp và đã đi trước cả thẩm mỹ quan của công chúng".

Những kiệt tác về thiếu nữ

Đề tài thiếu nữ luôn là nguồn cảm hứng bất tận của các họa sĩ. Với người nghệ sĩ, đó không chỉ là vẻ đẹp của hình sắc mà còn là cái đẹp trong quan niệm. Đó là hình ảnh bất biến nhưng không bất định mà uyển chuyển, biến tấu kỳ diệu trong từng cây cọ, lúc mờ khi tỏ trong vô vàn sắc điệu. Với Tô Ngọc Vân cũng vậy. Vừa giảng dạy, ông vừa sáng tác những bức sơn dầu đã trở nên nổi tiếng như “Buổi trưa” (1936), “Thiếu phụ ngồi bên tranh tam đa” (1942), “Bên hoa” (1942), “Thiếu nữ bên hoa huệ” (1943), “Thiếu nữ bên hoa sen” (1944), “Hai thiếu nữ và em bé” (1944)... Tôi chỉ xin nói về 2 bức tranh tiêu biểu nhất của ông.





Trong bức tranh “Thiếu nữ bên hoa huệ”, qua bút pháp tả thực ấn tượng phương Tây với cảm quan phương Đông của Tô Ngọc Vân, người thiếu nữ mặc áo dài trắng đang nghiêng đầu một cách tự nhiên về phía lọ hoa huệ trắng, hiện ra trong dáng vẻ trữ tình, trong sáng, gợi điều gì đó vừa thanh cao, bình lặng. Với bố cục chặt chẽ, hoàn hảo, cách sử dụng màu điêu luyện, "Thiếu nữ bên hoa huệ" đã thể hiện được cái mềm mại gợi cảm ở đường cong trên đùi thiếu nữ và nhất là cách dùng dao gạt bớt lớp sơn phía trên để lộ ra lớp sơn hồng bên dưới tạo nên sắc ửng hồng trên má thiếu nữ.

Bố cục tranh được quy về hình chữ nhật, hình dáng cô gái cùng những chi tiết và màu sắc xung quanh tạo thành một hình khối giản dị, toát lên một nét buồn vương vấn, nhẹ nhàng. Tô Ngọc Vân đã rất thành công cho người xem thấy được vẻ đẹp đầy đặn, mặn mà, đằm thắm của thiếu nữ. Đặc biệt, những bông hoa huệ to, nổi bật bởi màu trắng tinh khiết như mang theo hương thơm thoang thoảng, cùng cái thanh tao, huyền diệu của loài hoa này. Toàn bộ bức tranh như thầm kể với người xem về một cô gái trong trắng, ngây thơ nhưng cũng đầy ưu tư.



Một trong những tác phẩm đẹp nhất của danh họa Tô Ngọc Vân là “Hai thiếu nữ và em bé” đã trở thành Bảo vật Quốc gia năm 2014. Trong tác phẩm tác giả đã chọn một góc ấm cúng trong ngôi nhà để hai thiếu nữ (hai chị em) có thể ngồi tâm sự. Người chị mặc áo vàng trong dáng ngồi đoan trang trên chiếc chõng tre, dáng dấp thiếu phụ toát lên từ cử chỉ hai bàn tay chắp vào nhau, nếp áo dài rủ là mềm mại. Cô em mặc áo trắng, nếp áo bối rối xô lệch theo dáng ngồi bồn chồn bất an.

Trong lòng cô đang dâng trào sóng gió tình yêu ban đầu khó nói. Cần sự khuyên bảo nơi người chị. Sự xuất hiện đứa bé trai đang ngồi nghịch dưới sàn nhà cho thấy đây là một thiếu phụ hạnh phúc với cuộc sống gia đình viên mãn. Bức mành buông lơ lửng một bên cho thấy ngoài kia là cành cây phù dung hoa trắng tinh khiết, ánh nắng phản chiếu làm đôi má hai chị em phớt hồng trên khuôn mặt trái xoan kiều mỵ. Cảnh gia đình Việt Nam xưa hiện lên trong từng chi tiết kiến trúc cảnh vật, con người. Toàn bộ bức tranh là hòa sắc vàng tươi lộng lẫy chan hòa ánh sáng thiên nhiên gần gũi.

Điều làm người ta càng trân trọng là những thiếu nữ trong tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân đều có vẻ đẹp dịu dàng, thuần khiết, giàu nữ tính nhưng hoàn toàn không gợi khêu chút khoái cảm nhục thể, hoặc mang dáng vẻ kiêu kỳ, mơ hồ như cách thể hiện theo khuynh hướng hiện đại (modernism) như lập thể (cubism), trừu tượng (abtraction)… của các họa sĩ cùng thời.

Họ duyên dáng, kín đáo và tế nhị, lịch sự, quý phái trong từng cử chỉ, dáng điệu khiến người xem có cảm tưởng họ sinh ra từ không khí, ánh sáng và những cánh hoa. Và dường như chung quanh họ được bao bọc bởi một không gian êm đềm, thơ mộng. Vẻ đẹp của họ là vẻ đẹp của phụ nữ Hà Nội, phụ nữ Á Ðông: Mong manh mà bền vững, bí ẩn mà quyến rũ, lúc nào cũng như đắm chìm, soi rọi vào thế giới nội tâm chính mình; ngay cả nỗi buồn thành thực, ngây thơ của họ cũng hết sức đáng yêu.

Có thể nói những tác phẩm hội họa của họa sĩ Tô Ngọc Vân để lại là những “viên gạch” đầu tiên tạo dựng nền móng vững chắc cho hội họa của dân tộc Việt Nam chúng ta phát triển sau này.




(Báo SÀI GÒN GIẢI PHÓNG) Báo Đầu tư tài chính >> VĂN HÓA - ĐỜI SỐNG - Thứ Năm, 21/6/2018 08:15

Họa sĩ Tô Ngọc Vân (1906-1954)

TÔ NGỌC VÂN (sinh ngày 15-12-1906 tại Hà Nội, hy sinh ngày 17 tháng 6 năm 1954, tại km 41 Ba Khe, bên kia Đèo Lũng Lô), quê ông ở làng Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Thuở nhỏ, Tô Ngọc Vân là một cậu bé con nhà nghèo, quá tuổi mới được đến trường học chữ và rất yêu thích vẽ. Đang học trung học năm thứ 3, Tô Ngọc Vân bỏ học để đi theo con đường nghệ thuật. Năm 1926, ông trúng tuyển vào Trường Mĩ thuật Đông Dương.


Những năm học ở đây, Tô Ngọc Vân hăng say tiếp nhận những kiến thức về nghệ thuật tạo hình mới của châu Âu, đặc biệt là lối sử dụng chất liệu sơn dầu. Năm 1931, Tô Ngọc Vân tốt nghiệp Trường Mĩ thuật Đông Dương. Năm 1932, tác phẩm Bức thư (tranh lụa) của ông được tặng bằng danh dự của Hội các hoạ sĩ Pháp và được thưởng huy chương vàng ở Triển lãm thuộc địa tại Pa-ri. Năm 1935, ông được bổ nhiệm đi dạy vẽ tại Phnôm Pênh (Cam-pu- chia). Tô Ngọc Vân là hoạ sĩ rất thành công với chất liệu sơn dầu. Tranh của ông không đơn thuần là sao chép vẻ đẹp thiên nhiên, mà qua đó ông đã gửi gắm nỗi lòng của người nghệ sĩ.

Thời kì đầu, chủ yếu ông hay vẽ mô tả vẻ đẹp duyên dáng của người phụ nữ thị thành; những bức tranh nổi tiếng thời đó là: Thiếu nữ bên hoa huệ (1943), Hai thiếu nữ và em bé (1944), Thiếu nữ với hoa sen (1944)… Cách mạng tháng Tám 1945 thắng lợi, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đã thức tỉnh và lay động tâm hồn người nghệ sĩ. Tô Ngọc Vân đoạn tuyệt với đề tài cũ, bắt đầu một giai đoạn mới trong sự nghiệp sáng tác của mình, mở đầu là bức tranh thể hiện hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh làm việc tại Bắc Bộ phủ (1946).



Từ đó, ông đi vào cuộc kháng chiến với tất cả những nỗi trăn trở day dứt của một người nghệ sĩ chân chính, đồng thời, đời sống thực tế của cuộc kháng chiến chống Pháp cũng đưa đến cho ông nhận thức mới về sự nghiệp nghệ thuật của dân tộc. Ông tham gia cải cách ruộng đất rồi đi chiến dịch, làm nhiệm vụ của một người chiến sĩ. Ông còn được giao trọng trách mở lớp vẽ để đào tạo ra nhiều cán bộ làm công tác mĩ thuật phục vụ cho công cuộc kháng chiến.

Ông từng là Trưởng đoàn Văn hóa kháng chiến Việt Bắc, Giám đốc Xưởng hoạ kháng chiến và Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Mĩ thuật Việt Nam. Trong giai đoạn này, ông vẽ nhiều về người nông dân và chiến sĩ. Tô Ngọc Vân đã phát hiện được trong cái mộc mạc, giản dị của họ biết bao vẻ đẹp thiêng liêng và cao quý. Từ bức sơn mài Nghỉ chân bên đồi (1948), Hai chiến sĩ (1949) – màu nước, đến nhiều kí hoạ và phác thảo hoàn chỉnh được vẽ vào năm 1954 của ông như Đi học đêm, Con trâu quả thực, Lên đèo, Hành quân qua suối, Đèo Lũng Lô… với tình cảm cách mạng, ông đã xây dựng thành công hình tượng con người mới trong thời kì kháng chiến chống Pháp.




Gần đến ngày kết thúc cuộc kháng chiến gian lao và ác liệt, ông đã hi sinh tại chân đèo Lũng Lô (chiến dịch Điện Biên Phủ) trong lúc sự nghiệp sáng tác của ông đang rực rỡ. Toàn bộ các tác phẩm ông vẽ trong chiến dịch Điện Biên Phủ được trao giải nhất tại Triển lãm Mĩ thuật Toàn quốc tháng 11-1954 ở thủ đô Hà Nội. Nhiều tác phẩm của Tô Ngọc Vân được lưu giữ ở Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam và trong các bộ sưu tập cá nhân trong và ngoài nước. Tô Ngọc Vân được Nhà nước truy tặng danh hiệu Liệt sĩ. Thi hài của ông được mai táng tại nghĩa trang Mai Dịch. Khoá học 1955 – 1957 của Trường Cao đẳng Mĩ thuật Việt Nam mang tên “Tô Ngọc Vân”. Tên ông còn được đặt cho một đường phố ở thủ đô Hà Nội và ở Thành phố Hồ Chí Minh.



Trong quá trình công tác ông đã được tặng Huân chương Độc lập hạng nhất; Huân chương kháng chiến hạng Nhì; Huy chương Vì sự nghiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam; Huy chương Vì sự nghiệp Mĩ thuật Việt Nam; thư khen của Bác Hồ (1952) và chiếc áo Bác Hồ tặng (1954). Năm 1996 ông đã được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật đợt I cho các tác phẩm: Bác Hồ làm việc ở Bắc Bộ Phủ – Sơn dầu (1946); Hồ Chủ tịch làm việc – Khắc gỗ – 60x40cm (1947); Bộ đội nghỉ chân bên đồi – Sơn mài – 35×49,7cm (1948); Xưởng quân giới – Sơn dầu – 40x50cm (1951); Bừa trên đồi – Bột màu (1953); Bộ tranh ký hoạ về nông dân cải cách ruộng đất (1953); Bộ tranh ký hoạ về bộ đội trong chiến dịch Điện Biên Phủ (1954).



Hội mỹ thuật Việt Nam -

Họa sĩ Tô Ngọc Vân | 1908 - 1954

Tài năng của Tô Ngọc Vân được đánh giá cao ngay từ thời thuộc Pháp, mà ví dụ tiêu biểu là việc ông đoạt Huy chương Vàng ở Triển lãm thuộc địa Paris năm 1931. Sau Cách mạng Tháng Tám, uy tín của ông càng lên cao với việc ông được chính thể mới tin tưởng giao nhiệm vụ làm Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Việt Nam. Họa sĩ, liệt sĩ Tô Ngọc Vân đã được Nhà nước truy tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất và Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. Sau đây là một số mẩu chuyện liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp của ông...

Số phận long đong của "Thiếu nữ bên hoa huệ"

Kiệt tác "Thiếu nữ bên hoa huệ" được Tô Ngọc Vân sáng tác vào năm 1943, khi ông đang giảng dạy tại Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Nguyên mẫu của bức tranh là cô Sáu, người từng nhiều lần xuất hiện trong tác phẩm của Tô Ngọc Vân, trong đó có bức "Thiếu nữ với hoa sen". Không chỉ "hợp tác" với Tô Ngọc Vân, cô Sáu còn là người mẫu cho nhiều họa sĩ nổi tiếng thời bấy giờ, như Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị...

"Thiếu nữ bên hoa huệ" mô tả cảnh một thiếu nữ mặc áo dài trắng đang nghiêng đầu một cách đầy duyên dáng, khơi gợi... về phía lọ hoa huệ trắng. Hình dáng cô gái kết hợp với những chi tiết và màu sắc xung quanh tạo thành một hình khối giản dị, toát lên một nét buồn dịu nhẹ. Những bông huệ cắm trong lọ bên cô gái không phải là loại hoa huệ bông nhỏ mà ta thường dùng trong các ngày rằm mà là hoa huệ tây (được gọi phổ biến dưới cái tên hoa loa kèn). Điều này lý giải cho câu hỏi: Vì sao bức tranh rành rành tên gọi "Thiếu nữ bên hoa huệ" song những bông hoa trong bình lại là hoa… loa kèn.

Với bố cục chặt chẽ, hoàn hảo, cách sử dụng màu điêu luyện, "Thiếu nữ bên hoa huệ" đã thể hiện được cái mềm mại gợi cảm ở đường cong trên đùi thiếu nữ và nhất là cách dùng dao gạt bớt lớp sơn phía trên để lộ ra lớp sơn hồng bên dưới tạo nên sắc ửng hồng trên má thiếu nữ… Ngay trong lần triển lãm đầu tiên tại Hà Nội, bức họa đã được nhiều người chú ý. Năm 1945, "Thiếu nữ bên hoa huệ" được trưng bày tại Nhà Khai Trí Tiến Đức (Hà Nội) cùng với tranh của Nguyễn Đỗ Cung, Lê Văn Đệ… Bác Hồ đã đến xem triển lãm này. Tại triển lãm, đã có hai người khách Nhật Bản ngỏ lời mua bức tranh, nhưng tác giả từ chối không bán.

Kiệt tác "Thiếu nữ bên hoa huệ" quả là có số phận của một "hồng nhan đa truân". Theo GS-TS Tô Ngọc Thanh, trưởng nam của họa sĩ Tô Ngọc Vân kể lại thì: "Khi gia đình đi kháng chiến, bức tranh được để lại trong nhà chúng tôi ở ngõ Trại Khách, phố Khâm Thiên, nay là ngõ Thổ Quan. Đến khi hòa bình trở về Hà Nội thì nó đã trở thành sở hữu của nhà sưu tập nổi tiếng Đức Minh. Ông Đức Minh nói là ông mua lại bức tranh từ một người khác".

Bốn năm sau ngày tác giả bức vẽ hy sinh, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã mượn "Thiếu nữ bên hoa huệ" từ bộ sưu tập của nhà sưu tập Đức Minh để đưa đi tham gia "Triển lãm mỹ thuật 12 nước XHCN" tổ chức tại Liên Xô, Hungary, Ba Lan, Rumani… Đây là lần đầu tiên "Thiếu nữ bên hoa huệ" được "xuất ngoại". Ngay lập tức, Tô Ngọc Vân được báo chí của những nước này ca ngợi như một hiện tượng của hội họa Việt Nam.

Sau khi triển lãm kết thúc, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam có nhờ họa sĩ Nguyễn Văn Thiện chép lại bức tranh và treo ở đây, nhưng không ghi chú là tranh chép. Sau năm 1990, phiên bản này mới được gỡ bỏ bởi nỗ lực chỉ treo tranh bản chính của bảo tàng.

Theo một tài liệu thì năm 1965, nhà sưu tập Đức Minh có nhã ý nhượng toàn bộ số tranh, trong đó có "Thiếu nữ bên hoa huệ" cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam chỉ với điều kiện: Lập một gian trưng bày riêng, ghi rõ xuất xứ tranh của nhà sưu tập Đức Minh tặng bảo tàng. Hẳn vì quan niệm "không dính líu với tư sản" nên Bảo tàng đã từ chối đề nghị này.

Sau khi ông Đức Minh tạ thế (vào năm 1983), bộ tranh được chia cho các con ông hưởng quyền thừa kế. Có người giữ được, nhưng cũng có người đem bán.

Họa sĩ Tô Ngọc Thành, con trai thứ của nhà danh họa cho biết: Khi nhận được tin về việc bức tranh nổi tiếng của bố mình sẽ được bán đấu giá, lo sợ bức tranh bị đưa ra nước ngoài, ông đã báo cho các cấp quản lý có liên quan biết, nhưng không thấy ai hồi âm (có lẽ Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam không dám mua vì theo quy định lúc đó, giá cao nhất dành cho một bức tranh chỉ là 2.000USD). Thế là kiệt tác nghệ thuật này lọt ra nước ngoài... Cũng theo ông Thành, trong cuốn "100 năm mỹ thuật đương đại Việt Nam" do gallery Đông Sơn của ông Hà Thúc Cần ấn hành tại Singapore có in ảnh bức "Thiếu nữ bên hoa huệ". Đây là bức sao chụp từ bản gốc. Còn thì tuyệt đại đa số các bức "Thiếu nữ bên hoa huệ" mà người Việt Nam ta được... chiêm ngưỡng, thưởng thức từ mấy chục năm nay (cả bức in trên logo triển lãm nhân 100 năm sinh Tô Ngọc Vân) cũng chỉ là... tranh chép, trong đó có những phiên bản không đồng nhất.

Hết lòng vì học trò

Trên cương vị là thầy dạy vẽ của Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (thời kỳ trước Cách mạng), hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Việt Nam (thời kỳ sau Cách mạng), họa sĩ Tô Ngọc Vân đã có ảnh hưởng lớn đối với nhiều họa sĩ có tên tuổi của Việt Nam...

Họa sĩ Ngô Mạnh Lân, người từng được họa sĩ Tô Ngọc Vân trực tiếp giảng dạy sau này có kể lại: "Nói về cách điệu, anh nêu những thí dụ nhỏ, dễ hiểu để chứng minh: giản đơn không có nghĩa là tước bỏ. Khi vẽ một anh bộ đội, ở mặt mũi, quần áo ta đã đơn giản bớt những nét thừa, nhưng cũng rất gần với sự thật, đến khi vẽ chiếc áo trấn thủ ta lại gạch những nét thẳng tắp như ổ quả trám đều đặn, như vậy sẽ không ăn khớp với cái chung, như thể vẽ hàng rào gắn vào người! Ngay những chi tiết nhỏ trong vẽ trang trí cũng được anh giảng giải cẩn thận với nhận xét sâu".

Có một chuyện mà nếu các học trò của Tô Ngọc Vân không nói ra, hẳn ít người biết: Khóa đào tạo hội họa và âm nhạc của chính phủ kháng chiến trên chiến khu Việt Bắc đến cuối năm 1951 thì hết kinh phí. Trong khi trường nhạc do nhạc sĩ Nguyễn Hữu Hiếu làm hiệu trưởng phải giải tán, thì Tô Ngọc Vân, trên cương vị hiệu trưởng trường họa lại có cách giải quyết khác. Ông bàn với vợ, nhà còn mấy cây vàng bán đi để nuôi học trò học tiếp thêm một năm cho trọn khóa...

Không dưng mà khóa học ấy sau này được nhiều người nhắc tới với cái tên gọi đầy yêu thương trìu mến "Khóa hội họa Tô Ngọc Vân".

Người ngã xuống sát ngày đình chiến

Đến nay, nói về cái chết của họa sĩ Tô Ngọc Vân, nhiều người chỉ biết đại khái là ông hy sinh vào giai đoạn cuối của cuộc kháng chiến chống Pháp, trong khi đang vẽ tranh về các chiến sĩ Điện Biên Phủ chiến thắng trở về. Thực tế thì cái chết của nhà danh họa diễn ra thật xót xa, bi tráng. GS-TS Tô Ngọc Thanh, người từng trực tiếp cải táng cha mình đã kể lại: Khi ông đang dạy học ở Bắc Giang thì nhận được tin cha mình bị trúng bom trên đèo Lũng Lô, Yên Bái. Bấy giờ tuy ta đã chiến thắng vang dội tại chiến trường Điện Biên Phủ, song Hiệp định Geneve vẫn chưa được ký nên cuộc chiến, trong thực tế vẫn chưa thể chấm dứt.

Trưa ngày 17/6/1954, họa sĩ Tô Ngọc Vân cùng đoàn văn nghệ sĩ đi chiến dịch trở về, đang hý hoáy ký họa chân dung một cụ già người Tày trong một căn nhà sàn ở lưng đồi thì một loạt bom nổ dữ dội gần đó đã khiến một hòn đá đập trúng người ông (sau này kiểm điểm lại thì do một toán dân công khi qua đèo đã sơ ý nấu cơm lộ khói khiến máy bay Pháp phát hiện ra, ập đến giội bom). Sau vụ đánh phá này, hơn một trăm dân công chết tại chỗ. Họ được chôn chung một hố. Tô Ngọc Vân được cụ già người Tày chôn riêng bên bờ suối.

Nhận được hung tin, Tô Ngọc Thanh đã hối hả đạp xe vượt hàng trăm cây số đến nơi. Khi ấy, cha ông đã chôn được hơn mười ngày. Phần vì lo mộ cha đặt bên suối, sau này có nguy cơ bị lũ cuốn, phần vì bán tín bán nghi không rõ người dưới mộ có phải cha mình không, Tô Ngọc Thanh đã đau đớn đào mộ lên. Sau khi nhận diện đó đích thực cha mình, ông đã chôn cất cha trên đỉnh một quả đồi gần đó. Một năm sau, cơ quan cho bốc mộ Tô Ngọc Vân, đưa về an táng tại nghĩa trang Hợp Thiện (nằm cạnh đường đi Hà Đông, nay là phố Nguyễn Trãi). An táng chưa được lâu, người ta dọn mặt bằng xây nhà máy, hài cốt nhà danh họa lại được chuyển lên nghĩa trang Mai Dịch, khi đó dùng để mai táng những người hy sinh trong đêm 19/12/1946. Một thời gian sau đó, nghĩa trang Mai Dịch được xây mới, nâng cấp thành nghĩa trang quốc gia, mộ họa sĩ lại được đặt ở chỗ khác trong khu cho hợp với quy hoạch




Vietnam arts | Vietnam antiques -

Tô Ngọc Vân

Tô Ngọc Vân (1906 – 1954) quê ở làng Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, Huyện Văn Giang, tỉnh hưng Yên. Ông sinh ra tại Hà Nội ngày 15 tháng 12 năm 1906.

Thuở còn là một cậu bé con nhà nghèo, Tô NgọcVân phải đến sống nhờ nhà bà cô, quá tuổi mới được đến trường học chữ. Tuổi thơ khắc nghiệt đã sớm tạo cho ông ý chí tự lập.

Năm 1926 sau khi học hết năm thứ ba trường Bưởi, ông thi đỗ vào khóa II của trường Cao Đẳng Mĩ Thuật Đông Dương.

Năm 1931 Tô Ngọc Vân tốt nghiệp trường Cao Đẳng Mĩ Thuật Đông Dương.

Từ năm 1935 đến 1939 ông được bổ nhiệm đi dạy ở trường Sisovath (Cam-pu-chia), trong khoảng thời gian này ông vẽ nhiều về phong cảnh đất nước Cam-pu-chia nhất là cảnh chùa và các sư.

Năm 1939 ông về nước và là giáo sư của trường Cao Đẳng Mĩ Thuật Đông Dương., vừa dạy vừa vẽ tranh. Có thể nói thời gian từ 1935 đến 1945 là giai đoạn vàng trong sáng tác nghệ thuật của ông. Nhiều tác phẩm nổi tiếng của ông được ra đời trong thời kì này như:
- Thuyền Trên Sông Hương (sơn dầu – năm 1935)
- Thiếu nữ trước tranh tam đa (năm 1941)
- “Dưới bóng nắng”, “Thiếu nữ bên hoa huệ” (năm 1943)
- “Hai thiếu nữ và em bé”, “Buổi chưa”, “Thiếu nữ với hoa sen” (năm 1944)…
Ngoài ra còn nhiều tranh kí họa và tranh sơn dầu vẽ chân dung thiếu nữ khác. Có thể nói thời kì này Tô Ngọc Vân say mê với vẻ đẹp của người thiếu nữ Hà Thành. Ông mê mải với cái đẹp của hình và sắc, trau chuốt từng nét bút, những đường cong mềm mại ôm gọn thân hình tròn căng, đầy đặn của người phụ nữ. Dưới bàn tay tài hoa và điêu luyện của ông, hình tượng người phụ nữ hiện ra với tất cả vẻ đẹp trong nhiều dáng khác nhau vô cùng phong phú và sống động. Tác phẩm “Hai thiếu nữ và em bé” là một trong những tác phẩm tiêu biểu của ông.

Giai đoạn thứ hai trong sáng tác của Tô Ngọc Vân là giai đoạn sau Cách Mạng tháng Tám năm 1945 đến lúc ông hi sinh năm 1954.

Giai đoạn này đánh dấu sự chuyển mình trong sự nghiệp sáng tạo nghệ thuật của ông. Nếu trước Cách Mạng ông cho rằng họa sĩ không quan tâm đến điều gì ngoài hình và sắc, thì nay quan niệm đó đã thay đổi. Nghệ thuật thời kì này của Tô Ngọc Vân hướng tới đối tượng mới, vẻ đẹp mới. Đó là con người và thực tế cuộc sống thời kháng chiến chống pháp của dân tộc ta. Đó là “Cô gái thái dạy học”, “Chị cốt cán”, “Tôi có ý kiến”, “Xưởng quân giới”, “ Hành quân qua suối”, “Đốt đuốc đi học”….Tranh kí họa của ông đã khắc họa hình ảnh, chân dung con người thời chống Pháp một cách chân thực, đầy xúc động. Hình tượng người phụ nữ trong tranh ông thời kì này vẫn là hình ảnh tập trung nhất. Vẻ đẹp ở đây là vẻ đẹp của người phụ nữ mới, được giải phóng và làm chủ vận mệnh của mình. Không phải là người phụ nữ yểu điểu tha thướt, quẩn quanh trong gia đình nữa mà là hình ảnh người phụ nữ tham gia công tác xã hội, tham gia kháng chiến. Vẫn là vẻ đẹp của hình, nét, vẫn là người phụ nữ duyên dáng song cái đẹp gắn với công việc cách mạng, đi học, đi đấu tranh… Do đó, cái đẹp còn mang vẻ rắn rỏi, khỏe mạnh.

Năm 1946, Tô Ngọc Vân cùng Nguyễn Đỗ Cung và nhà điêu khắc Nguyễn Thị Kim được vào phủ chủ tịch để vẽ và nặn tượng Bác Hồ. Họa sĩ Tô Ngọc Vân đã có tác phẩm “Hồ Chủ tịch ở Bắc Bộ Phủ” bằng chất liệu sơn dầu. Bức tranh đã được trưng bày tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc lần thứ nhất tại Hà Nội.

Khi trường Mĩ thuật kháng chiến được thành lập, ông được cử làm hiệu trưởng. Ông là một người thầy giỏi, mẫu mực.

Năm 1952, ông nhận được thư khen của Bác Hồ và năm 1954 được Bác Hồ tặng áo kỷ niệm (hiện lưu giữ ở Bảo tàng Cách mạng Việt Nam).

Tháng 4-1954, ông được lệnh lên đường đi Điện Biên Phủ. Trên đường ra trận, ông đã vẽ nhiều ký họa về bộ đội, dân công, phong cảnh và con người các dân tộc Tây Bắc: Giáo viên người Thái, Cô gái dân tộc Mèo, Ba cô gái Thái, Cho ngựa ăn.

Ngày 17-6-1954 ông đã hy sinh tại cây số 41 Ba Khe, khi ông đã vượt qua đèo Lũng Lô. Chiếc cặp vẽ mà ông đem theo đi chiến dịch đã có nhiều ký họa dọc đường như: Trú quân, Hành quân qua suối, Lên đèo, Qua đèo Lũng Lô, Chuẩn bị lên đường. Đặc biệt trong đó có bức ký họa chì Đèo Lũng Lô được ghi ở góc ngày 15-6-1954, có thể đó là bức tranh cuối cùng trong cuộc đời sáng tác của ông.

Danh họa Tô Ngọc Vân đã hy sinh trong khi đang sáng tác tại chiến trường. Lịch sử dân tộc và lịch sử Mỹ thuật ghi danh ông bởi nhân cách tỏa sáng của một họa sĩ bậc thầy và người chiến sĩ xung kích trên mặt trận tư tưởng trong kháng chiến chống Pháp năm xưa.





FB Art Ly - 15 Tháng 4, 2016.