Danh họa Tô Ngọc Vân

PHÂN TÍCH TÁC PHẨM
THIẾU NỮ BÊN HOA HUỆ - TÔ NGỌC VÂN

Tô Ngọc Vân (sinh ngày 15 tháng 12 1908, mất ngày 17 tháng 6 năm 1954). Năm 1926, ông thi đỗ vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, thuộc thế hệ đầu tiên của trường, tốt nghiệp khóa 2 năm 1931. Ông đi vẽ nhiều nơi ở Phnom Penh, Bangcok, Huế... Từ 1935 đến 1939 ông dạy học ở trường trung học Phnom Penh, sau đó ông về dạy ở Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương tới 1945. Sau cách mạng Tháng Tám, ông tham gia kháng chiến chống Pháp. Năm 1950 ông phụ trách Trường Mỹ thuật Việt Bắc. Tô Ngọc Vân được đánh giá là người có công đầu tiên trong việc sử dụng và hoàn thiện chất liệu sơn dầu ở Việt Nam. Ông còn được xem là một trong những họa sĩ lớn của hội họa Việt Nam, nằm trong “bộ tứ” nhất Trí, nhì Vân, tam Lân, tứ Cẩn (Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Tường Lân, Trần Văn Cẩn).

Thời kỳ đầu, tranh của ông hay mô tả vẻ đẹp duyên dáng của người phụ nữ thị thành, những bức tranh nổi tiếng thời đó là: Thiếu nữ bên hoa huệ (1943), Hai thiếu nữ và em bé (1944), Thiếu nữ với hoa sen (1944)… Sau cách mạng tháng Tám 1945, Tô Ngọc Vân bắt đầu một giai đoạn mới trong sự nghiệp sáng tác của mình với các tác phẩm như: Hồ Chủ tịch làm việc tại Bắc Bộ phủ (1946), Nghỉ đêm bên đồi (1948), Con trâu quả thực (ký hoạ màu nước - 1954), Hai chiến sĩ (1949) Nghỉ chân bên đồi (1948) và hàng trăm ký họa kháng chiến khác...

Cuộc đời hoạt động nghệ thuật của Tô Ngọc Vân khẳng định ông là một tài năng lớn, tên tuổi ông là niềm tự hào của nền mỹ thuật Việt Nam. Những cống hiến của ông về nghệ thuật sơn dầu mang giá trị to lớn có sức sống lâu bền trong nền mỹ thuật hiện đại của dân tộc.

“Thiếu nữ bên hoa Huệ” là một tác phẩm sơn dầu do họa sĩ Tô Ngọc Vân sáng tác năm 1943. Tác phẩm này được coi là bức tranh tiêu biểu nhất trong sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Tô Ngọc Vân cũng như là một trong những đại diện tiêu biểu nhất cho mỹ thuật Việt Nam đầu thế kỷ 20.


Phụ nữ luôn là đề tài cảm hứng bất tận của các hoạ sĩ. Với người nghệ sĩ, đó không chỉ là vẻ đẹp của hình thể, màu sắc mà còn là cái đẹp trong quan niệm. Vẫn đề tài đó, nhưng với một tinh thần tươi tắn và có tính hiện thực hơn, Tô Ngọc Vân vẽ bức “Thiếu nữ bên hoa huệ” biểu hiện mối quan hệ của 02 đối tượng: thiếu nữ - hoa huệ - Thiếu nữ tân thời duyên dáng; hình thể, động thái biểu hiện sức sống tươi trẻ của tuổi đôi mươi - Hoa huệ trắng (còn được gọi là Huệ tây, Hoa Loa kèn hay Bách hợp), loại hoa được coi là biểu tượng của sự thuần khiết, trinh nguyên... Bức tranh không gợi lên một chân dung nhân vật cụ thể, nó như một biểu tượng về sự trong sáng, trữ tình, gợi điều gì đó thanh cao, bình lặng của người thiếu nữ Hà Thành.

Với bút pháp tả thực lãng mạn phương Tây cùng cảm quan phương Đông, nét đẹp của người phụ nữ Việt Nam với tà áo dài cách tân trong tranh của Tô Ngọc Vân đã như một liều thuốc hữu hiệu gỡ bỏ một số định kiến xã hội lúc đương thời. Tác phẩm mô tả chân dung của một người thiếu nữ mặc áo dài trắng đang nghiêng đầu một cách tự nhiên về phía bình hoa huệ tây trắng. Hình dáng cô gái cùng những chi tiết và màu sắc xung quanh tạo thành một hình khối đơn giản, nhẹ nhàng.

Bố cục tinh tế, tỷ lệ hợp lý, với sự chuyển động hình thể, hình tượng thiếu nữ nằm trọn trong đường xoắn ốc của tỷ lệ vàng, dáng người tạo thành hình vòng cung như ôm lấy những bông hoa trắng, trông tĩnh mà động. Bố cục theo đường xoắn ốc vàng tạo nên hiệu quả thẩm mỹ của tác phẩm, tỉ lệ vàng quy định độ mở của đường xoắn ốc đã cho người xem cảm giác hài hòa thuận mắt.


Trọng tâm đặt vào khuôn mặt gần với điểm nhấn mạnh thị giác phía trên, bên phải và chuyển xuống bàn tay đang nâng niu cánh hoa trong khu vực trung tâm, nối kết với điểm nhấn thị giác phía dưới, bên trái. Trong hòa sắc xanh nhuốm lạnh, cô gái hơi nghiêng, đầu ngả trên cánh tay ngắm hoa, bàn tay trái vén nghiêng mái tóc, để lộ dưới vành tai e ấp là vùng cổ trắng hồng. Cánh tay phải co tự nhiên, bàn tay dài, nâng niu cánh hoa một cách dịu dàng. Mỗi cánh tay nhịp nhàng vẽ lên một vòng bán nguyệt đa nghĩa : hai bàn tay như đối ứng âm dương, tay dưới vừa đủ chạm đóa hoa huệ trắng với đài hoa căng tròn, nằm ở trung tâm bức tranh, ngang tầm bộ ngực. Những bông huệ to nổi bật bởi màu trắng tinh khiết như mang theo hương sắc, cùng cái thanh tao, huyền diệu của loài hoa này.

Với bố cục chặt chẽ, hoàn hảo, Tô Ngọc Vân đã tạo cho thị giác người xem sự chuyển động theo một vòng khép kín, khiến gương mặt thiếu nữ ghé vào bông hoa trở thành điểm nhấn nổi bật - trung tâm của bức tranh. Kết hợp với cách sử dụng màu điêu luyện, Tô Ngọc Vân đã dựng lên một hình ảnh thiếu nữ mơ mộng và đài các nhưng cũng đầy ưu tư trước cuộc sống.


Ánh sáng đến từ bên trái, tỏa khắp mặt tranh, từ chiếc áo dài, đến khuôn mặt, đôi tay và các bông hoa, cho thấy một sức sống tươi trẻ và trong sáng của người thiếu nữ. Đường vòng cung sáng rực bên trái, trải dài trên y phục và khuôn mặt cô gái, ôm lấy những bông hoa trắng bên phía phải tạo sự đối trọng cần thiết và sự thăng bằng cho thị giác người xem.

Màu xanh là chủ đạo với nhiều sắc độ cùng với màu trắng, màu hồng ngả xanh, gây cho người xem cảm giác trầm và tĩnh lặng. Sự xắp xếp cân đối các mảng màu trắng, xanh, vàng, hồng.. theo những đường lượn phong phú trên nhân vật và những đóa hoa đã tạo nhịp điệu cho bố cục bức tranh. Sự cân đối giữa các mảng màu xanh, xanh lục trên không gian, lá, bình hoa, lan tỏa ở tà áo dài... cho thấy sự chuyển động tinh tế và sự hài hòa của màu sắc bức tranh.


Toàn bộ bức tranh là góc nhìn cận cảnh, xuất phát từ một chủ thể đang ở kề sát thị giác người xem. Có lẽ bức tranh không giống bất cứ một họa phẩm nào khác, không chú ý nhiều đến phối cảnh hay chiều sâu không gian. Hình thể của con người và sự vật trong tranh gần như trải kín trên mặt tranh, cộng thêm với chủ ý « cắt hình » cận cảnh, tạo nên hiệu ứng làm tập trung nhãn giới vào đối tượng. Người xem bỗng chốc có cảm giác cô thiếu nữ như được khuếch đại, chiếm hết cả không gian và bước ra ngoài mặt tranh.

Với sự hoàn thiện kỹ thuật vẽ tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân, bức tranh diễn đạt được vẻ đẹp nền nã, duyên dáng, thanh lịch của người phụ nữ Hà thành thời tiền chiến. Tác phẩm “Thiếu nữ bên hoa huệ” được xem là tác phẩm nổi tiếng nhất và gây được nhiều tiếng vang nhất của ông, cả trong nước lẫn quốc tế.

Những tác phẩm hội họa của Tô ngọc vân nói chung, được xem như những viên gạch đầu tiên tạo dựng nền móng vững chắc cho nền mỹ thuật của dân tộc việt nam, định hình một phong cách sơn dầu đậm bản sắc dân tộc và thời đại.

Nguồn: Đại học Huế - Trường Đại học Nghệ thuật - PDF